Dit klooster strekte zich met de daaraan behoorende huizen uit van af het huis de Bellaard tot aan den zoogenaamd en Kloostergang en besloeg alzoo langs de Orthenstraat eene groote uitgestrektheid. Het was een klooster van Zusters, die den regel van den H. Augustinus volgden. Wat Schutjes er over mededeelt in zijne Geschiedenis van het Bisdom den Bosch IV blz. 466 en Coeverincx in zijne Analecta Dl. II zal ik hier niet overnemen evenmin als wat zij over de andere kloosters van den Bosch schrijven; dat is toch reeds gedrukt en behoeft daarom in dit werk niet te worden herhaald.

Dit klooster, dat, zooals wij op blz. 12 reeds zagen, gesticht werd ter plaatse waar de eerste herberg of logement van den Bosch stond, was aanvankelijk klein van omvang, doch langzamerhand werd het grooter en grooter, waarschijnlijk tengevolge van schenkingen. Hoe zoodanige schenkingen geschiedden, kan blijken uit de navolgende akte van den Bosschen notaris Johannes Amelrici van 13 September 1475, berustende in de verzameling handschriften van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noordbrabant:

In nomine Domini amen. Per hoc praesens publicum instrumentum cunctis pateat evidenter, quod (13 Sept. 1475) coram devotis et religiosis personis, sororibus Cristina Hoerns, piorissa 1), Johanna Hoemken, subpriorissa, Ida van der Schueren, procuratrice, Anna van der Aa et Heilwige Pels, ac

Uit een procesverbaal van plaatsopneming van 21 November 1634, eveneens berustende in gezegde verzameling, blijkt, dat de bij deze akte geschonken goederen bevatten het huis met tuin, dat mej. de Nancy kocht, zooals hierna zal worden vermeld, alsmede de tusschen dat huis en den stadswal gelegen erven, want zij worden in dat verbaal nader aldus omschreven: „Wooningen, erffven, hoff ende ledighe erffenisse, tsaemen met alle andere syne timmeringen, malcanderen aenliggende, gelegen in 's Hertogenbossche by off ontrent d'Ortenstraat tusschen erffenisse der Susteren Regularissen des Convents van St. Gertruyden, gelegen aldaer aen d' een syde ende tusschen erve of hoff desselffs Convents ende d' erve Jouffrouwe Demoedis weduwe wylen Jans van Best aen d' aender syde, streckende met beyde d'eynden totte gemeyne waeteren, die Diese genoempt, aldaer vlietende, tsaemen met seeckeren doorganck, diewelcke streckt van de voorschreven Ortenstraet totten erve voors- ende met twee steenen bruggen mette timmeringen opte voorschreven bruggen staende, daerenboven seeckeren beempt off weyde over d' achterste water aldaer liggende, tsaemen mette huysen ende timmeringen in denselven beempt getimmert ende gemaeckt, aldaer gelegen tusschen erffve des voorschreven convents aen d'een syde ende tusschen erffve der erffgenaemen wylen Jans Monincx aen d' ander syde, streckende van den achtersten water achterwaerts naer deser stadtsmueren tot seecker water off erve tusschen den voors, beempt ende muere aldaer gelegen.

Toen het St. Geertruiklooster na de reductie van den Bosch in 1629 geconfisceerd was ten behoeve van den Staat, kwam dit huis in particulier bezit, waarschijnlijk op eene oneerlijke wijze, zooals dat met meer kloostergoederen van den Bosch, waarvan niet valt na te gaan hoe zij na 1629 in handen van particulieren gekomen zijn, het geval moet zijn geweest. Op een gegeven oogenblik blijkt op eens, dat Wouterina van Beest, hiervoren op blz. 89 genoemd, daarvan eigenares was; zij legateerde dit huis aan hare moeizegster Catharina Elsevier, echtgenoote van mr. Antony Versfelt, auditeur militair en advocaat te den Bosch, die een zoon was van Johan Versfelt en Jeannetta Verbeek, welke echtelieden nog deze kinderen hadden: Helena; Arnold, schepen van den Bosch; Willemina; Lambert, koopman te den Bosch en Johanna Versfelt; hun vader Johan Versfelt was van zijn ambacht marktschipper van den Bosch op Rotterdam, als hoedanig hij in 1701 tot lid van het Bossche schippersgilde werd aangenomen; hij was de eerste Versfelt, die zich in den Bosch metterwoon vestigde en de stamvader van het geslacht van dien naam, dat aldaar gedurende een paar eeuwen verblijf hield en er steeds zeer in aanzien was.

Genoemde mr. Antony Versfelt had van zijn voorzegde vrouw Catharina Elsevier deze kinderen: Johan, auditeur-militair en notaris te den Bosch; Jeannette; Isaak Hermanus en Arnoldus Versfelt, onder-luitenant der artillerie; eerstgenoemde hunner erfde dit huis van zijne ouders en verkocht het 28 November 1791 aan Arnoldus Hollanders, woonachtig te den Bosch.

Tusschen dit huis en de straat, welke nu het Geertruikerkhof heet, stond een huis, dat ook aan het St. Geertruiklooster toebehoorde; het was het lage gebouw, dat aldaar thans nog staat en genummerd is 51; het diende na 1629 tot woning voor den koster der St. Geertruikerk, zoolang als dat gebouw bestemd was tot de uitoefening van den Hervormden godsdienst.

Aan den anderen kant van laatstgezegde straat, alzoo verder in de richting van de Markt, stond het eigenlijke St. Geertruiklooster.

In dit klooster zijn volgens eene oude kronijk van den Bosch, die alleen nog maar in handschrift bestaat en waarvan het begin blijkbaar door eene zijner kloosterlingen geschreven is, de navolgende merkwaardige gebeurtenissen voorgevallen:

(Toen Hertog Aernont van Gelder op het slot te Buren gevangen zat) soo is by syne Genade gecomen een suster uyt dat clooster te Sint Gertruyden binnen den Bos, genoemt suster Margriet van Eyck ende hadde groote kennisse met den Graeff, alsoo hy dickwils placht te Bos te comen, want (hy) was aldaer een Lieve Vrouwe broeder ende onder de compagnie van de Oude Schuts, soo dat hy, binnen den Bos sijnde, veel in dat clooster quam, daer hy oock wel eer sijn juweelen ende costelyckheyt hadt te bewaren gegeven. Soo heeft dese non sijn Genade gepresenteert, dat hy haere nonnencleederen, die sy aen hadt, aen woude trecken ende sy soude de syne aen doen ende in de gevangenisse blyven sitten; neen, syde sijn Genade, dochter, sy souden u cappen als vers vlees, want sy sullen mijn niet te cort doen aen mijn lyff.

(Toen hij op instantie van groote heeren op Kerstavond, nadat hij zes jaren had gevangen gezeten, uit de gevangenis was ontslagen) wert hy, comende tot 's Hertogenbos, seer treffelijck van de borgers met toortsen in de stadt gebrocht ende comende in Sint Janskerk voor dat hylig Sacrament ende daernaer voor ons Lieve Vrouw, daer sijn Genade devotelijck sijn gebed heeft gedaen ende daer waren tegenwoordig de Heer van Pervast (Perweys?) ende meer andere groote heeren. Soo quam sanderendaegs de Hertog van Gelder int Gertruydenclooster, daer sijn Genade groote liefde toe hadde; soo hebben de nonnen sijn Genade met veele toortsen int clooster ontfangen boven op 't groot choor, daer de nonnen alle in haer ordre stonden ende daer

Sijn herth is op sijn begeerte int clooster van Sint Gertruyden gebragt ende is daer met groote stacie opt choor gebracht, liggende in een silvren casseken 2).

Voorts wordt in gezegde kronijk over dit klooster het volgende verhaald:

In de jaare 1495, des anderen daags naar Sint Anna, quam hier (in den Bosch) wonen juffrouw Barbara Disquis, 3) natuurlycke dochter van Kyser Maximiliaan ende sy woonde by eenen Gerrit van den Broeck, een fatsoenlijck ende aensienlijck man. Als ick (zoo schreef zij) hier nu twee jaeren gewoont hadde, soo quamen hier vreemde boden uyt Duytslant, die gesonden waren van mijnheer Disquis moeder, die een gravinne was; heer van den Broeck stuurde die boden naar den Kyser, waer dat haere soon een dochter hadde achtergelaten, dat sijn Genade mijn die oversijnden soude tot haeren troost ende sy soude haer setten in die stede van haeren soon. De Kyser

In de jaare 1504 quam Hertogh Philips, coninck van Castilien, binnen den Bosch enz.; de Kyser gaff ordre, dat syne dienaren des morgens te vijf uure juffrouw Barbara Disquis by hem souden brengen, welcke juffrouw sijn natuurlycke dochter was; soo quam ick by den Kyser ende als de Coninck van Castilien mijn by sijn heer vader sagh staen, soo vraegde hy wie ick was; toen syde die Kyser ende nam byde mijn handen ende syde: dat is mijn een lieve dochter ende alsoo een lieve testament, dat ick geen liever en heb gehadt noch een mach crygen dan die vader van dese dochter. Toen syde daer eenen heer heusselijck tot onsen Coninck: het is de man selver; toen

(Anno 1511) als de Governante Margriet in de stadt was, wiert haer gesyt, dat haer vader Kyser Maximiliaen noch een natuerlycke dochter, genaemt Barbara Disquis, hier ten Bos int Getruydenclooster hadde; soo wiert sy begerig om haer te sien ende quam met groote stoet int clooster ende liet daer de vespere ende complete singen; doen geboot sy haeren hooftmeester, dat hy een vrouwe, genaemt Barbara, by haer soude halen ende by haer gecomen sijnde, soo omhelsde sy haer met groote vreugde ende wenste om een lieff ding, dat sy haer heer vader, de Kyser, soo gelijck had geweest als dese Barbara; soo gong haer Majestyt het heele convent door ende comende in de capittelcamer, daer stonden drie taeffelen gedeckt met alderly fruyten daerop, ende haer Genade sat alleen aen de taeffel ende nam suster Barbara by der hant ende sette haer suster neffens haer; soo ath ende droncx

In 1521 quaem Coninck Christiernus van Deenmarcken int Geertruidenclooster, alsoo hy gehoort hadde, daer een natuerlycke dochter van Keyser Maximiliaen, genaemt Barbara Disquis, in dat clooster non was ende ontboot Barbara by hem ende ontfing haer vriendelijck ende vraegde naer die ordonnantie van dat clooster, off sy de getyden van de hylige Kercke hielden; doen antwoorde Barbara: jae ende dat een igelijck int clooster brogt was int gemijn ende daer leefden wy aff; maer suster Barbara claegde aen den Coninck over de schattinge, die haer clooster onlangs was opgelijt, soo connen wy het niet staende houden; waerover sijn Genade hem seer verwonderde ende syde: ick sou dat in mijn lant niet toelaten ende sprack voorder tegen haer van haer vader, den Kyser; den wierdt de suster weemoedig ende dit den Koninck siende, sweeg voorder still ende versogt dat ick met 't convent voor sijn Majestijt ende sijn vrouwe, de Coninginne, die doen swaer ging van haer vijffde kint, bidden soude ende syde tegen Barbara : soo mijn vrouw baert eenen soon, sal hem naer u Vader Maximiliaen laten hyten ende vereerde Barbara een buydel met gout, daer omtrent in was fl 300 ende doen nam hy sijn afschijt ende recommandeerde haer aen den pater

Het St. Geertruiklooster was volgens van Heurn Beschrijving niet alleen zeer sierlijk, maar ook ruim gebouwd; zijne vertrekken waren fraai en zeer gemakkelijk te bewonen. Te verwonderen is het daarom niet, dat toen de nonnen van dit klooster waren uitgestorven, de Raad van State het bestemde tot logement voor zijne Gecommitteerden, wanneer die in den Bosch moesten verblijven tot behartiging van 's Lands zaken; het kreeg daardoor den naam van het Statenlogement. Deze bestemming bleef het St. Geertruiklooster behouden tot dat daarvan eigenaar werd, hoe en wanneer 6) blijkt niet, Johan Esser 7) Dirkszoon, notaris te en klerk ter secretarie van de stad den Bosch en secretaris der heerlijkheid Kessel; hij verhuurde het in 1706 aan den Graaf van Niel.

De vrouw van genoemden Johan Esser was Maria Paal, van wie hij deze kinderen had: Nicolaas Esser, die als ritmeester der Cavalerie in Staatschen dienst in 1746 voor Luik werd gewond en 20 Januari 1687 te den Bosch geboren was 8); Ida Cornelia Esser, echtgenoote van Adriaan van der Straten, drossaard van Empel en Meerwijk en Jacoba Esser. Ten laste van deze kinderen werd het Statenlogement den 1 April 1739 gerechtelijk voor schuld verkocht aan mr. Hieronymus Gerbade, schepen van den Bosch, die 2 Januari 1742 een derde daarvan verkocht aan Abraham Verster, drossaard der heerlijkheid St. Michiels-Gestel, den zoon van Jan Louis Verster en Catharina Gast. De Raad van State kocht 13 November 1745 het Statenlogement van mr. Gerbade en Abraham Verster voornoemd

Den 10en van Zomermaand 1809 verkocht de curator over den boedel van genoemden Frederik van der Heyden het voormalig Statenlogement, dat alsnu omschreven werd als: „eene groote huizinge, stal, koetshuis en erf, genaamd het Oud Statenlogement, staande tusschen het Kerkhof en het huis van Hendricus van Someren, en zijnde voorzien van een extra groote dans- of concertzaal, verscheidene boven- en benedenkamers, zolders, kelders, pomp, privaat, mitsgaders een plaisirtuin met groote tuinkamer en kolfbaan daarachter

De erven van genoemden Antonius de Wijs, zijnde Martinus Franciscus de Wijs, lid der Staten van Noordbrabant; Franciscus Antonius de Wijs, R.K. priester, pastoor en landdeken te Boxtel; Hein de Wijs, lid der Staten vau Noordbrabant; Josephus de Wijs, lid van den Gemeenteraad te den Bosch; Maria Cornelia Lightenveld, echtgenoote van mr. Henricus Cornelis Adrianus van Weel, notaris te Oosterhout en Hendriena Helena Frederickx weduwe van Antonius de Wijs, woonachtig te den Bosch, verkochten 11 Januari 1833 het voormalig Statenlogement aan Antonius Wilhelmus van den Dungen, aannemer, ook aldaar wonende; het werd toen omschreven als: „het gebouw, gediend hebbende voor concertzaal met aangelegen woonhuizinge, gekwoteerd B no 91 N.B. no 51, groote openplaats, koestallen, paarden stallen, koetshuis en verdere getimmerten en aanhoren, alles aan elkander vast staande en gelegen op het Ortheneinde, het geheel belend aan de eene zijde de Geertruikerk, de andere zijde Antony van Pelt, strekkende voor van de straat achterwaarts tegen de Dieze."

Genoemde van den Dungen verkocht het door hem als gezegd gekochte op 19 Februari en 14 Juli 1842 aan Ludovicus Henricus Rouppe van der Voort, toen rentenier, woonachtig te den Bosch; het werd alstoen omschreven als:

a. een gebouw, (het oude statenlogement n.l.), gemerkt B no 91 V.B. no 51, bestaande in groote bergplaatsen, graanen hooizolders, kelders en kantoor, mitsgaders eene woning ter zijde van het gebouw, als mede een koetshuis met stal, een pakhuis, erven en verder aanhooren, alles aan- en bij elkander staande en gelegen te 's Hertogenbosch in de Orthenstraat, belend aan de eene zijde de Heer A. van Pelt, en aan de andere zijde de plaats of straat voor de Geertruikerk, op den kadastralen perceelsgewijzen legger der gemeente 's Bosch voorkomende als: a Sectie G. no 2377 pakhuis ter grootte van 5 roeden 28 ellen en b Sectie G. no 2378 huis ter grootte van 18 ellen.

b. een gebouw, bestaande in een woonhuis met koestal en hooizolder, een koetshuis met hooizolder, twee woningen en waschhuis, voorts erven en eene groote bleek, alles aan- en bij elkander staande en gelegen te 's Bosch in de Orthenstraat achter het vorige gebouw, belend aan de eene zijde de Geertruikerk en aan de andere zijde de heer A. van Pelt, op den kadastralen perceelsgewijze legger der gemeente 's Bosch voorkomende als Sectie G no 2379, waschbleekerij en erf ter grootte van 10 roeden en 54 ellen.

L.H. Rouppe van der Voort voornoemd verkocht het door hem, als gezegd, gekochte aan eene maatschappij, die de daarop staande gebouwen sloopte en op hunne erven bouwde de eerste gazfabriek, welke in den Bosch heeft bestaan. Toen die gemeente hare tegenwoordige gazfabriek in exploitatie bracht, werd de eerstbedoelde gesloopt en werden op hare erven drie woonhuizen der familie van Meerwijk 11) gebouwd, zijnde deze huizen thans genummerd Orthenstaat 47, 45 en 43.

Zooals alle Bossche kloosters had ook het St. Geertruiklooster eene eigene kapel, gemeenlijk de St. Geertruikerk geheeten; zij stond achter dit klooster aan de St. Geertruiplaats, thans het St. Geertruikerkhof genaamd. Van Heurn zegt in zijne Beschrijving van deze kapel of kerk, dat zij oudtijds verscheidene geschilderde glasramen had; zoo waren boven de deur van het koor dier kerk in het noorderraam glazen, waarin geschilderd was het wapen van voornoemde Barbara van Disquis, die hij daar noemt van Oostenrijk, zeker omdat zij de natuurlijke dochter was van keizer Maximiliaan van Oostenrijk 12), en was in de glazen van het oosterraam dezer kerk gebrand de beeldtenis van eenen ridder, gekleed met den wapenrok van het geslacht Torck en hebbende boven zich zijne vier kwartieren, waarvan het eerste van moe-

Hertog Arnoud van Gelder, die in in 1473 stierf, bepaalde, zooals wij op blz. 95 reeds zagen, dat zijn hart in deze kerk zou begraven worden, naar men verhaalde, omdat eene non van het St. Geertruiklooster hem zijne levensloop zoude voorspeld hebben en wel in het bijzonder, dat zijn zoon Adolf hem zes jaren lang op het Kasteel van Buuren zoude gevangen houden; hij had tengevolge van die voorspelling eene groote liefde voor de kerk van dit klooster gekregen 15). Het is mij niet gebleken, waar zijn hart gebleven is, nadat het in het koor van die kerk begraven was.

Deze kapel of kerk had eenen toren met eene hooge spits; blijkens van Heurn Beschrijving sloeg in den avond van 28 Mei 1551 de bliksem in die spits, met het gevolg, dat alle leien er af werden geslagen en de haan, welke boven op die spits stond, zoover weggeslingerd zoude zijn, dat die buiten de stad op de weide de Donk neerviel 16); vele glasramen van die kerk werden bij diezelfde gelegenheid verbrijzeld. In den toren hing eene klok, welke tot opschrift had: Katerina vocor anno dni 1412.

Na de reductie van den Bosch in 1629 werd de St. Geertruikerk, zooals deze kapel gewoonlijk geheeten werd, aan den R.K. eeredienst onttrokken en zal zij van toen af aan tot aan het jaar 1645 ongebruikt zijn gebleven. In dit jaar gaf de Raad van State haar aan de stad den Bosch in bruikleen om in de plaats der gesloopte St. Peter en Pauluskerk te dienen voor de godsdienstoefeningen van de Bossche Nederduitsch-Hervormden. Aan dezen waren, nadat den Bosch in Staatsche handen was gekomen, drie kerken der Bossche Katholieken ten gebruike afgestaan: de Groote of St Jan Evangelistkerk, de St. Jacobs kerk (waarvoor later de Kruiskerk in de plaats kwam) en de St. Peter en Pauluskerk, zeker in de verwachting, dat met den overgang der stad aan de Staatschen ook hare bevolking zoude overgaan tot den godsdienst, dien dezen aanhingen, want voor de Nederduitsch -Hervormden, die men bij de reductie van den Bosch in die stad had was hare kleinste kapel nog groot genoeg. Immers staat in het allereerste lidmatenboek van hare Nederduitsch-Hervormde gemeente onder de lidmaeten vóór 19 December 1629 gevonden zijn binnen 's Hertogenbossch, die niet afgevallen en waeren of de knye voor den Baal niet hadden geboghen enkel en alleen vermeld: Aert Jansen de Kennis, schryver aen den boom; verder worden daarin vóór gezegden datum genoemd als lidtmaeten die haer belydenisse gedaen hebben, van de vorighe inwoonders van 's Hertogenbossch:

David Gerritszn. van Strijp achter de Tolbrug;

Jacob Petersz. van Antwerpen in de Ortenstraet naest de brouwerye van de 3 biertonnekens;

Mayken Hermans wed. in de Kerckstraet;

Jacob van Delft op den Hoogen Steenwech;

Jan Niclaessen Donckers in de Hintemerstraet;

Gerart Claessen Wytinghs op den hoeck van de Stoofstraet;

Andries Claessen, slotemaeckers gesel in de Stoofstraet;

Merten Claes van Meurs, gewesen canonier, achter de Minderbroeders;

Peeter Donck, borger major, wonende op de Merckt;

Christoffel van Ancker, wonende in de Vischstraet;

Dirck Pais, wijnverlater in de Minnebroersstraet;

Wouter Janssen van Tilborch in de Tolbrugstraet;

Jan Jansen, wonende in de Putstraet;

Herman Jansen in de ander straet achter de Tolbrugge;

Neesken Henricks weduwe van Claes Jansen in de Stoofstraet;

Peeter Henrickserj by de Merckt tot den coperslager naest de Swarte Hoet;

Peeter Mathysen van Aken in de Boeckhovenstraet aen de Vischmerckt.

Waarschijnlijk zullen laatstgenoemde 17 personen vóór den overgang der stad in het geheim Protestant geweest zijn.

Na de reductie der stad werd het aantal der lidmaten van hare Nederduitsch-Hervormde gemeente bijna uitsluitend vermeerderd door lieden, welke er zich metterwoon kwamen vestigen en door militairen. De Katholieke Bosschenaren bleven toch bijna allen hun voorvaderlijk geloof getrouw. Er komen dan ook in gezegd lidmatenboek onder de lidtmaeten, die haer belydenisse gedaen hebben tegens 't avontmael, gehouden 21 Aprilis 1630, van de oude bossche imvoonders slechts 23 personen voor, van wie alleen bekende namen hadden: Hans van Turnhout, drucker, wonende in de Kerckstraet in den Bibel, Henriek van Gasteren, wonende in de Fonteyn in de Hintemerstraet en Jacob van Gasteren, rentmeester, oock wonende in de Fonteyne.

Den 28 Mei 1645 werd het eerste Protestantsche kind in de St. Geertruikerk gedoopt; het was Anna van 's Gravesande, dochter van Laurens, schepen van den Bosch en controleur van de convooien en licenten aldaar en Isabella van Heurn.

In datzelfde jaar werd een terrein van het St. Geertruiklooster tot kerkhof van die kerk aangelegd.

Toen den 17 Mei 1706 door Cornelis van Nassouw, heer van Cortiene en J. Hop, raad en tresaurier-generaal der Unie,

Welke bestemming de St. Geertruikerk na gezegden verkoop kreeg, is mij voor het jaar 1746 niet kunnen blijken; in dat jaar werd zij ook tot hospitaal voor het leger der Geallieerden ingericht, omdat het Statenlogement alleen daarvoor niet de noodige ruimte had; zij bleef daartoe dienst doen tot dat in 1748 de vrede van Aken gesloten was, als wanneer zij door de zieken ontruimd en weder voor den Hervormden eeredienst ingericht werd, zooals blijkt uit van Heurn Historie IV p. 84 en 127. De Nederduitsch-Hervormde gemeente van den Bosch is toen daarvan eigenares geworden, maar krachtens welken titel is mij niet kunnen blijken. Deze kerk werd sedert dien gewoonlijk de Kleine of Havenkerk genoemd en er bevonden zich toen in: aanzienlijke gestoeltens voor den Gouverneur, den Kommandeur der stad en hunne gemalinnen; de gemagtigden des Raads van Staten nemen daarin, als die zig hier ter stede bevinden,

Bij de verkooping van een deel van het St. Geertruiklooster„ die, als gezegd 17 Mei 1706 plaats had, kocht Willem Vreggen ook nog de daartoe behoorende huizen 18), welke aan de Orthenstraat stonden tusschen het Statenlogement en den Kloostergang. Van hem werden ze geërfd door zijne tweede vrouw Johanna de Jongh, die ze bij haren tweeden echt in 1725 ten huwelijk bracht aan Leonard Ragay, secretaris van Vught. Daar deze de daarop staande schuld aan den Rentmeester der geestelijke goederen niet betaalde werden ze den 3 Februari 1734 (Reg. n° 546 f. 308) ten zijnen laste gerechtelijk verkocht aan mr. Hieronymus Gerbade, destijds advocaat te den Bosch. In de daarvan opgemaakte akte werden deze gebouwen aldus omschreven: 1e koop eene wel doortimmerde huysinge met saletten, kamers, keukens en daarachter gelegen tuin en paardenstal, staande aan de Orthenbinnenpoort en bewoond door mr. Arend Verspijck, ontvanger der verpondingen over Kempenland, ex uno het huis der erven

Zijn zwager Cornelis de Wijs had reeds 30 Juni 1788 van de kinderen van wijlen Johanna Makentos weduwe van Hendrikus van Stratum gekocht een deel der erven, welke het St. Geertruiklooster oudtijds te den Bosch aan de overzijde der Dieze bezat en welke men bereiken kon over eene daarover geslagen brug, die lag aan het einde van het St. Geertruikerkhof of plaats; dit deel der goederen van het St. Geertruiklooster bestond toen uit drie groote aan elkander gelegen moestuinen, benevens eene in het midden daarvan staande hovenierswoning met stal; zij behooren thans aan de Zusters van den H. Carolus Borromeus.

Tot het St. Geertruiklooster behoorden ook nog na te

Genoemde de Nancy verkocht 15 Mei 1727. (Reg. n° 554 f. 8), als wanneer zij gezegd werd te zijn: meerderjarige jonge juffrouw, wonende binnen dese stad (den Bosch) dit huis met tuin aan Hare Hoogheid Marie gravin van Stirum en Bronkhorst, douairière van Zijne Hoogheid den Landgraaf van Hessen-Philipsthal, woonachtig te den Bosch, die het 29 December 1732 (Reg. n° 546 f. 58) weder verkocht aan mr. Jabob van der Helst, oud-schepen en raad van die stad; het werd nu omschreven als: een welgelegen huysinge, voorsien van verscheyde camers ende hoff, daerinne verscheyde fruytboomen, stallinge, koetshuys, staende ende gelegen binnen de stadt (den Bosch) achter het gewesene Geertruydeclooster in de Ortenstraet achter in een poorte, daer men door in ende uytgaet ofte reyt, oist ende west den gemeenen waterloop, genoempt de Diese, zuylwaerts de huysinge tegenwoordich competerende Juffrouwe Theodora Maria de Hee weduwe wylen d' heer ende mr. Paulus Suyskens ende noortwaerts de huysinge ende erve van de erffgenamen wylen de weduwe Vreggen ende ... 22) Olislaegers.

Agatha van der Perre, weduwe en testamentaire erfgename van genoemden mr. Jacob van der Helst, nu echtgenoote van Joachimus Mobachius, Hervormd predikant te den Bosch, met wien ze dit huis bewoonde, legateerde het 1 Juni 1762 aan de Diaconie der Nederduitsch-Hervormde gemeente aldaar; omstreeks dat jaar werd van dit huis gezegd, dat het was voorsien beneden met drie groote vertrekken, alle met planken vloeren, twee behangen liet eene met goutleer en het ander met seyldoek en het derde gelambriseert, met de spiegels en schil-

De Diaconie der Nederduitsch-Hervormde gemeente van den Bosch verkocht dit huis reeds 23 April 1765 aan Claudius Antonius Lormier, ontvanger van 's Lands verpondingen over de stad van den Bosch en het Kwartier van Maasland; het werd toen in huur bezeten door Samuel Hirschig. C.A. Lormier voornoemd verkocht het 2 Mei 1776 weder aan Willem Hubert senior, mr. timmerman en architect te den Bosch; wat er daarna verder met dit huis en tuin is gebeurd, is mij niet gebleken.

Naast het St. Geertruiklooster stond oudtijds een kapelletje, dat van het H. Kruis genaamd, waarvan Van Heurn in zijne Beschrijving de plaats al niet meer wist aan te toonen. Het bestond reeds in 1362, daar toch in een testament van dat jaar gezegd wordt, dat het verleden werd in Buschoducis in capella Sancti Crucis, presentibus Alberto dicto Loze et Henrico dicto Lout, clericis Leodiensis diocesis, testibus.

In dit kapelletje werd bewaard en vereerd een stuk van het H. Kruis 23). Na de reductie van den Bosch in 1629 werd deze relikwie overgebracht naar het klooster der Zusters van Orthen aldaar en vervolgens, kort vóór het overlijden van deszelfs laatste zuster, naar de voormelde schuurkerk van den Jezuit Cornelis Bocquet. Thans berust zij ook in de Bossche St. Pieterskerk met het volgend attest er bij:

Exponit qua par est reverentia Joannes Hoogaert, Plebanus St. Joannis Sylvaeducis, quomodo juxta monasteriuin Sanctae Gertrudis magna populi devotione praesertim feriis singulis sextis frequentatum olim fuerit sacellum Sanctae Crucis, in quo etiam plurima miracula patrata dicuntur virtute salutaris hujus signi, per quod salutis nostrae sumpsimus remedium (Wichmans in Brabantia Mariana p. 387); quomodo post extinctionem praefati monasterii reliquiae illae Sanctae Crucis in eadem publica semper veneratione fuerint in oratorio quodam Patrum Societatis Jesu, vulgo het houte Kerkske, et quomodo tandem post expulsionem Jesuitarum reliquiae illae simul cum devotione translatae sint ad oratorium Plebani, - quae omnia bic praesertim senibus nota simt, - ast cum nullum desuper inveniat instrumentum authenticum, binc recurrit ad Reverendissimam Dominationem vestram, enixe rogans, quatenus ad continuendam pristinam populi devotionem, publicam dictarum Reliquiarum Sanctae Crucis venerationem semitis antiquis permittere dignetur. Quod faciendo etc.

Permittimus, ut reliquiae, de quibus in supplica, publice fidelium venerationi in Diocesi nostra exponantur.

Actum Sylvae. A. van Alphen, vicarius-generalis Duci 13 Julii 1801, apostolicus Diocesis Buscoducensis.